املا نویسی

تحقیقات بیشماری نشــان میدهند که آموزش و یادگیری املای صحیح واژه ها، ضمن اینکه بر پیشرفت تحصیلی خواندن و دیگر دروس تأثیر مستقیمی دارد، در ارتقای دیگر مهارتهای زبانی نیز مؤثر است. املا عبارت اســت از جانشین ســاختن صحیح صورت نوشتاری نشانه ها، واژه ها و جمله ها به جای صورت آوایی آن ها و شــاید چنین پنداشــته شود که عملی ســاده است! اما به واقع، املانویســی یکی از مهارت های پیچیده، مهم و اساســی زبان است؛ چرا که در این عمل چهار مهارت زبانی یعنی گوش دادن، صحبت کردن، خواندن و نوشتن درگیر می شوند.

در این بخش به اهمیت املا و املانویسی در مقطع ابتدایی و روش های خلّاق املانویسی می پردازیم.

 

املانویسی برای یادگیری

تحقیقات بیشماری نشــان میدهند که آموزش و یادگیری املای صحیح واژه ها، ضمن اینکه بر پیشرفت تحصیلی خواندن و دیگر دروس تأثیر مستقیمی دارد، در ارتقای دیگر مهارتهای زبانی نیز مؤثر است. املا عبارت اســت از جانشین ســاختن صحیح صورت نوشتاری نشانه ها، واژه ها و جمله ها به جای صورت آوایی آن ها و شــاید چنین پنداشــته شود که عملی ســاده است! اما به واقع، املانویســی یکی از مهارت های پیچیده، مهم و اساســی زبان است؛ چرا که در این عمل چهار مهارت زبانی یعنی گوش دادن، صحبت کردن، خواندن و نوشتن درگیر می شوند. به ویژه در زبان فارسی که گاه عناصر گویشــی و نوشتاری با هم اختلاف دارند، در نتیجه نوشتن عملی بسیار مشکل می نمایاند.

-

چرا آموزش املانویسی در زبان فارسی دشوار است؟

از دشواری های آموزش املانویسی در زبان فارسی این اســت که برای صداهای کاملا مشابه، نشانه های (حروف) گوناگون داریم؛ و برای برخی از آواها نشانه ای وجود ندارد! مثل «__َ_» در کلمه ی «بهار.» گاهی برعکس، یعنی نشانه وجود دارد اما آوایی ندارد؛ مثل «و» در کلمه ی «خواهر.» این گوناگونی در نشانه هایی که از یک قاعده ی منظم پیروی نمی کنند و به تعبیری بی قاعده هستند، خود دو گونه اند:
گونه ی اول: نشانه هایی که صدای آنها یکسان ولی شکل متفاوت دارند. شامل: (ت- ط،) (ث- س- ص،) (ح- ه،) (ذ- ز- ض- ظ،) (ع- ء) و (غ- ق.)
گونه ی دوم: نشانه هایی که چند صدای متفاوت هستند، شامل نشانه های (و- ه- ی). برای مثال، نشانه ی (حرف) «و» در واژه ی «ورزش،» دارای صدای صامت «و» ولی در واژه «دود» دارای مصوت «او» است. یا نشانه ی (حرف) «ی» در واژه ی «سیب» دارای صدای مصوت «ای» ولی در واژه ی «سایه» دارای صامت «ی» است.
این گوناگونی ها که عامل مهمی در دشواری آموزش املانویسی هستند، ایجاب می کنند تا در رسم الخط موجود تغییر و اصلاح لازم صورت گیرد؛ لیکن اگر چنین
توانی و امکانی در شرایط فعلی ممکن نیست باید به ضرورت آموزش و مراقبت و تدابیر علمی برای آموزش املانویســی پرداخت. بایسته است که هر معلمی با درک چنین الزامی برای آموزش درس املا برنامه ریزی دانش آموزمحور داشته باشد. برای نمونه در زبان فارسی واژه ی «اهتزاز» را دانش آموز میتواند 127گونه نادرست بنویسد.

-

انواع روش املانویسی
در بسیاری از مدارس، هنوز به روش صد سال پیش املانویسی انجام می گیرد. به این صورت که معلم متنی را می خواند و دانش آموز می نویســد و پس از صحیح کردن معلم، دانش آمــوز باید از روی درس یا صحیح کلمه های اشــتباه بنویســد. با این نوع عملکرد معلوم است که اثربخشی کار معلم، در این درس به حداقل خواهد رسید. معلم خلاق، با درک عمیق موضوع و شناخت تفاوت های فردی دانش آموزان و با به کارگیری روش ها و راهبردهای آموزشــی مناســب می تواند یادگیری درس املا را برای یادگیرندگان، لذت بخش و دوست داشتنی سازد. بر این اســاس، چند روش از انواع روش های املانویســی قابل اجرا اشاره می شود. لازم به یادآوری است که متن املای انتخابی در هر روشی، ضمن اینکه کم و کیف آن باید با توانایی دانش آموزان تناسب داشته باشد، می تواند از محتوای کتاب درسی توسط معلم یا دانش آموز تهیه شود.

-

املانویسی به روش تقریری (خطابه ای)

معلم متنی متناســب با اهداف آموزشــی را که البته معمولاً از آخرین درس فارسی می باشد، انتخاب می کند و به تدریج می خواند تا دانش آموزان در دفترهای املا بنویسند. پس از اتمام املا، دفاتر آنها را جمع آوری، بررسی و تصحیح می کند و بازخورد ارائه می دهد.

-

املانویسی به روش کامل کردنی (متن با جای خالی)

معلم در این روش از املانویسی برای هر جلسه درس املا تعدادی از واژه هایی را که دارای ارزش املایی می باشند، انتخاب می نماید؛ سپس با توجه به واژه های گزینشی خود، متنی را انتخاب و جای آن واژه های انتخابی را در متن آماده شده خالی می گذارد. متن که به تعداد دانش آموزان تکثیر و بین آنها توزیع شد، آنگاه معلم متن کامل را، خودش یا یکی از دانش آموزان پایه های دیگر می خواند و از دانش آموزان می خواهد تا ضمن گوش دادن، جاهای خالی را با توجه به آنچه او می خواند، تکمیل کنند. همچنین معلم میتواند املایی را به صورت تایپ شــده، متناســب با هدفً آموزشی مورد نظر، مثلاً بدون نقطه، بدون تشدید و یا به صورت واژه های ناقص یا هر شکلی که مسیر رسیدن به انتظارات را کوتاه می گرداند، به دانش آموزان بدهد تا آنها در جای مناسب نقطه بگذارند، یا تشدید قرار دهند، یا واژهه ای ناقص را کامل کنند.
همکاران معلم توجه کنند که در پایه های اول و دوم از نادرست (غلط) نوشتن واژه ها به این منظور که دانش آموز با بررســی متن کتاب، درست آنها را پیدا کنند
و بنویســند خودداری نمایند. تجربه نشان داده است که خیلی وقت ها پاک کردن تصاویر نادرست از ذهن آنها دشوار و زمانبر است.

-

املانویسی به روش تلفیقی

معلــم در این روش واژه هایــی را که از ارزش املایی برخوردار هســتند، انتخاب می کند و از دانش آموزان میخواهد تا آنها را روی پارچه بنویســند و قیچی کنند یا با خمیر مجسمه ســازی آنها را بنویســند و یا با نخ و سوزن واژه هــای قیچی شــده را روی پارچه ی دیگری بدوزنــد که در این صورت املا با هنر و بازی توأمان می شــود و در نتیجه، یادگیری املا به شکل تلفیقی اتفاق می افتد.

-

املانویسی به روش گروهی

معلم در این روش با توجه به شناختی که از تفاوت های فردی بچه ها دارد، آنها را به چند گروه تقسیم میکند. سپس در هر گروه به انتخاب خود یا اعضای گروه یک نفر را تعیین میکند تا به بقیه املا بگوید. برای مثال، در یک گروه سه نفری، یک نفر املا می گوید و دو نفر املا می نویسند یا یک نفر املا میگوید،یک نفر نظارت می کند و نفر سوم املا می نویسد. سپس با استفاده از روش «همسال سنجی» یا «خودسنجی» دانش آموزان می توانند املای نوشته شده را بررسی و تصحیح کنند.

-

املانویسی به روش اسم و فامیل

در این روش، معلم می تواند به شیوه های مختلف کلاس را مدیریت کند. یکی از این شیوه ها این اســت که او صدایی را انتخاب میکند و بقیه ی دانش آموزان با توجه به صدای انتخاب شــده موارد لازم اســم، فامیل، شــهر، حیوان و میوه را در دفترً خود بنویســند. مثلا معلم صدای «س» را انتخاب می کند، دانش آموزان باید اسمی که در آن صدای «س» وجود دارد یا با «س» (براســاس توافق به عمل آمده) شروع شده را بنویسند.

-

غیر از روش هایی که به عنوان نمونه بیان شــد، هر آموزگار صاحبذوق ِخلاق اندیشمندی می تواند خود آفریننده ی روش های مفرح گوناگونی باشد که با اجرای
آن روش ها، دانش آموزان را در موقعیت املانویسی قرار دهد و نسبت به یادگیری، اصلاح و بهبود یادگیری آنها اقدام عملی به انجام رساند.

 

بهمن قره داغی

نظریه پرداز حیطه تعلیم و تربیت